Tíðni sólmyrkva og tunglmyrkva

      Myrkvar vekja einatt áhuga almennings, og oft er spurt um það hve algengir þeir séu. Þessu er erfitt að svara nákvæmlega, því að tíminn sem líður milli myrkva er býsna óreglulegur. Athugun á þúsund ára tímabili (1000-2000 e.Kr.) leiddi í ljós 239 sólmyrkva á öld, að meðaltali, á jörðinni í heild. Af þeim voru 78 almyrkvar, 77 hringmyrkvar og 84 deildarmyrkvar. Tunglmyrkvar á sama tímabili voru að meðaltali 243 á hverri öld, þar af 68 almyrkvar, 86 deildarmyrkvar og 89 hálfskuggamyrkvar.

      Þegar sól er almyrkvuð einhvers staðar á jörðinni, sést ávallt deildarmyrkvi frá öðrum stöðum, og almyrkva á einum stað getur fylgt hringmyrkvi annars staðar á jörðinni, bæði á undan og eftir. Í hringmyrkva fer tunglið allt fyrir sól en nær þó ekki að hylja hana af því að svo háttar til, að tunglkringlan er minni en sólkringlan. Við talninguna hér að framan voru myrkvar taldir til almyrkva, ef tungl huldi sól algjörlega séð frá einhverjum stað á jörðinni. Til hringmyrkva voru einungis taldir þeir myrkvar, þar sem sól var hvergi almyrkvuð. Ef sól var hvorki almyrkvuð né hringmyrkvuð neins staðar á jörðinni, voru myrkvarnir taldir til deildarmyrkva.

      Tunglmyrkvar sjást frá hálfri jörðinni í senn, það er að segja þeim helmingi jarðar sem snýr að tungli þegar myrkvinn verður. Það heitir almyrkvi á tungli ef tunglið gengur allt inn í skugga jarðar, og er þá átt við alskuggann, þar sem ekki sést til sólar. Frá tungli að sjá myndi sól þá vera almyrkvuð, hvar á tunglinu sem athugandinn væri staddur. Í deildarmyrkva á tungli fellur skuggi jarðar aðeins á hluta af tunglkringlunni, svo að tunglið myrkvast ekki algjörlega á neinu skeiði myrkvans. Í hálfskuggamyrkva gengur tunglið ekki inn í skugga jarðar en fer svo nærri honum að sólin myrkvast að hluta til, séð frá einhverju svæði tungls, jafnvel allri þeirri hlið sem snýr að sólu. Hálfskuggamyrkvar á tungli eru lítt áberandi, og þeirra var ekki getið í íslenska almanakinu fyrr en 1962. Þegar því er haldið fram, eins og gert er í flestum bókum, að sólmyrkvar séu mun algengari en tunglmyrkvar, eru hálfskuggamyrkvar á tungli ekki taldir með.

      Tölurnar hér að framan sýna að heildarfjöldi sólmyrkva og tunglmyrkva er nánast hinn sami þegar til lengri tíma er litið. Að meðaltali verða 2-3 sólmyrkvar á ári, minnst tveir en mest fimm. Hið sama gildir um tunglmyrkva. Algengast er að myrkvarnir séu tveir en sjaldgæfast að þeir séu fimm. Það gerðist síðast árið 1935 og gerist ekki aftur fyrr en árið 2206. Tunglmyrkvar urðu fimm talsins á árinu 1879 og verða ekki aftur svo margir fyrr en árið 2132.

      Belgíski stærðfræðingurinn Jean Meeus hefur sýnt fram á það með útreikningum að 375 ár líði að meðaltali milli almyrkva á sólu, séð frá tilteknum stað á jörðinni, en þetta sé þó mjög háð breiddarstigi. Almyrkvar eru mun algengari á norðurhveli jarðar en suðurhveli og tíðastir nálægt norðurpól. Þetta stafar af því, að líkurnar á að sólmyrkvi sjáist frá einhverjum stað eru mestar þegar sólargangur er lengstur, þ.e. að sumrinu. Þegar sumar er á norðurhveli jarðar vill svo til að jörð er lengst frá sólu og sólkringlan því með minnsta móti. Líkindi þess að tungl geti hulið sólkringluna og valdið almyrkva eru því meiri en ella. Á suðurhveli jarðar er þessu öfugt farið, því að jörð er næst sólu og sólkringlan stærst þegar sumar er þar suður frá.

      Á Íslandi ætti meðaltími milli almyrkva á hverjum stað að vera nálægt 285 árum, ef marka má niðurstöður Meeusar. En tíminn milli myrkva getur vikið langt frá meðaltalinu. Í Reykjavík sást almyrkvi síðast árið 1433, en næsti almyrkvi verður árið 2026. Í þetta sinn munu því líða 593 ár milli almyrkva í Reykjavík.

      Sé litið á Ísland í heild, en ekki einstakan stað eins og Reykjavík, verða almyrkvar að sjálfsögðu tíðari en þetta. Athugun á 1500 ára tímabili (700-2200) leiðir í ljós 16 almyrkva sem hefðu getað sést (eða ættu að geta sést) frá einhverjum hluta Íslands, en það svarar til eins myrkva á öld að meðaltali. Myrkvaárin eru 849, 878, 1077, 1131, 1312, 1330, 1339, 1424, 1433, 1469, 1733, 1833, 1851, 1954, 2026 og 2196. Aðeins tveir þessara myrkva voru (eða verða) almyrkvar í Reykjavík, nánar tiltekið myrkvarnir árin 1433 og 2026. Árin 878, 1330, 1339, 1469 og 1833 munaði þó mjög litlu að sól myrkvaðist alveg í Reykjavík.

      Almyrkvar á sólu, óháð því hvar á jörð þeir sjást, geta mest orðið tveir á sama árinu. Það gerðist síðast árið 1930 og mun næst gerast árið 2057.

      Hversu oft skyldi mega bśast viš sólmyrkva į tilteknum staš ef allir myrkvar eru taldir, ž.e. deildarmyrkvar, hringmyrkvar og almyrkvar? Žessi spurning kom upp ķ myrkvanum 1. įgśst 2008, sbr. frétt um žann myrkva. Eins og fram kemur ķ fréttinni lį svariš ekki į lausu. Viš śtreikninga kom ķ ljós aš nišurstašan er hįš landfręšilegri breidd stašarins. Viš heimskautsbaug er tķšnin nįlęgt hįmarki, en greinilegt lįgmark er viš mišbaug. Aš mešaltali lķša 2,2 įr  milli myrkva hér į landi. Į noršurheimskautinu er mešalbišin 2,4 įr, en viš mišbaug 2,8 įr. 

      Um almyrkva á tungli er það að segja, að fyrirbærið sést að meðaltali á 2-3 ára fresti frá tilteknum stað á jörðinni. Á einu ári geta í mesta lagi orðið þrír almyrkvar á tungli, en það er afar sjaldgæft. Þetta gerðist reyndar fremur nýlega, árið 1982, en mun ekki gerast aftur fyrr en árið 2485. Aðeins tveir af þremur tunglmyrkvum ársins 1982 hefðu getað sést frá Reykjavík, og hið sama mun gilda í næsta skipti.
                                                                          Þ.S.

(Úr Almanaki Háskólans 1995 með viðbótum)
 

17.12. 2001. Lagfęrt 3.1. 2010.  Višbót 1.6. 2011.

Almanak Hįskólans