Venus gengur fyrir sól

Ķ Almanaki Hįskólans  fyrir įriš 2004 er žess getiš (į bls. 59) aš reikistjarnan Venus gangi fyrir sól hinn 8. jśnķ. Žetta fyrirbęri er svo sjaldgęft aš enginn nślifandi mašur hefur séš žaš. Žvergöngurnar verša yfirleitt tvęr og tvęr saman meš įtta įra millibili, en sķšan kemur lengri biš.  Į undanförnum mįnušum hefur mikiš veriš um žetta ritaš, bęši ķ tķmarit fyrir įhugamenn um stjörnufręši og į Veraldarvefnum, en einnig hafa komiš śt nżjar bękur um efniš. Hér verša tekin saman nokkur atriši til višbótar žvķ sem stendur ķ almanakinu.

Venus gengur um sólina lķkt og jöršin en fjarlęgš hennar frį sólu er um fjóršungi minni en fjarlęgš jaršar og umferšartķminn mun styttri (7½ mįnušur). Venus skeišar žvķ fram śr jöršinni ef svo mętti segja, meš rśmlega eins og hįlfs įrs millibili. En žótt hśn gangi žį milli jaršar og sólar, ber hana sjaldnast ķ  sólina, žvķ aš brautin hallast lķtiš eitt mišaš viš jaršbrautina. Venus fer žvķ yfirleitt  fyrir ofan eša nešan (noršan eša sunnan) sólkringluna. Tvisvar ķ hverri umferš gengur Venus gegnum brautarflöt jaršar. Ef jöršin er žį stödd į réttum staš į braut sinni, er unnt aš sjį Venus ķ žvergöngu sem lķtinn, dökkan dķl į sólinni.   

Sį sem fyrstur mun hafa reiknaš śt hvenęr Venus gengi fyrir sól, var hinn fręgi stjörnufręšingur Jóhannes Kepler (1571-1630). Hann spįši žvergöngu Venusar įriš 1631, en lifši ekki aš sjį hana žvķ aš hann lést įriš įšur. Reyndar hefši veriš erfitt aš sjį žessa žvergöngu frį Evrópu žar sem henni lauk fyrir sólarupprįs vķšast hvar, žar į mešal ķ Parķs, žar sem franski stjörnufręšingurinn Pierre Gassendi gerši tilraun til aš sjį hana.  Nęsta žverganga Venusar varš įtta įrum sķšar,  įriš 1639. Ungur enskur stęršfręšingur, Jeremiah Horrocks, hafši reiknaš śt tķmann og varš fyrstur til aš sjį fyrirbęriš įsamt kunningja sķnum, William Crabtree sem hann hafši gert višvart. Bįšir notušu žeir sjónauka, sem žį var tiltölulega nż uppfinning, en meš skarpri sjón hefši mįtt sjį Venus į sólkringlunni meš berum augum ef sólarljósiš hefši veriš deyft meš einhverjum hętti. Horrocks įtti heima ķ smįbęnum Much Hoole, um 30 km frį Liverpool, en Crabtree  ķ Manchester. Žeir félagar męldu sżndaržvermįl Venusar, sem reyndist um ein bogamķnśta, mun minna en įšur hafši veriš tališ. 

Įriš 1716 benti hinn žekkti, enski stjörnufręšingur Edmond Halley į žann möguleika aš nota žvergöngu Venusar til aš finna fjarlęgšina til sólar. Hlutföll fjarlęgša innan sólkerfisins höfšu veriš žekkt frį dögum Keplers, sem setti fram lögmįl žar aš lśtandi, en męlieininguna vantaši. 
Hugmynd Halleys var sś aš athuganir yršu geršar frį tveimur stöšum į jöršinni, öšrum noršarlega en hinum sunnarlega. Séš frį syšri stašnum myndi Venus sżnast noršar į sólkringlunni og tķmalengd žvergöngunnar yrši ekki sś sama. Ef munurinn vęri męldur nįkvęmlega, myndi vitneskjan um fjarlęgšina milli athugunarstašanna  nęgja til aš reikna śt fjarlęgšina til sólar. Halley vissi aš sér myndi ekki endast aldur til aš gera slķka męlingu. Hann andašist įriš 1742, en ašrir stjörnufręšingar bjuggu sig undir aš gera męlingar af žessu tagi nęst žegar Venus fęri fyrir sól, įriš 1761.  Žegar leiš aš žeim tķma, skipulögšu franskir stjörnufręšingar leišangra til Sķberķu, Indlands og eyjar į Indlandshafi, en Englendingar sendu menn til Sušur-Afrķku og eyjarinnar Sankti Helenu. Athuganir voru einnig geršar ķ Noršur-Amerķku; til dęmis sendi Harvard hįskóli  rannsóknarmenn til Nżfundnalands. Styrjaldir og slęmt vešur geršu vķsindamönnum erfitt fyrir svo aš męlingarnar uršu fęrri en vonast var til. Žar viš bęttist óvęnt vandamįl žegar menn ętlušu aš įkvarša nįkvęmlega hvenęr rönd Venusar og sólar féllu saman. Svo virtist sem Venus dręgi aš sér skugga eša dropa frį sólröndinni, svo aš tķmasetning varš óviss. Ķ fyrstu var tališ aš žetta fyrirbęri tengdist lofthjśpi Venusar, en sķšari athuganir hafa sżnt aš įstęšan er ljósfręšilegs ešlis.

Viš nęstu žvergöngu, įriš 1769, voru allar ašstęšur betri, og athuganir voru geršar allt frį Kanada ķ noršri til Tahiti ķ sušri. Leišangurinn til Tahiti var undir stjórn hins fręga skipstjóra, James Cooke. Var žaš fyrsta ferš hans umhverfis jöršina og leiddi til žess aš hann fann austurströnd Įstralķu. Žegar męlingarnar frį 1761 og 1769 voru teknar saman komust menn aš žeirri nišurstöšu aš sólin vęri 153,3 milljón km frį jöršu (mešalfjarlęgšin). Žótt žessi tala sé 2,5% of hį (rétt tala er nįlęgt 149,6), var hśn samt mun nįkvęmari en žęr tölur sem menn höfšu fengiš meš öšrum ašferšum. 

Eins og fram hefur komiš hér aš ofan uršu tvęr žvergöngur į 17. öld og aftur tvęr į žeirri 18. Į nķtjįndu öld uršu enn tvęr žvergöngur, įrin 1874 og 1882. Žį hafši tękninni fleygt fram og menn gįtu til dęmis ljósmyndaš fyrirbęriš. Fjöldi leišangra  var sendur til fjarlęgra heimshorna. Įriš 1874 voru  meira en sextķu leišangrar sendir frį sex löndum: Bretlandi, Bandarķkjunum, Frakklandi, Žżskalandi, Ķtalķu og Hollandi. En betri tękni skilaši ekki žeim įrangri sem vonast var til. Hiš ljósfręšilega vandamįl reyndist óleysanlegt; žvergönguna var ekki unnt aš tķmasetja meš ęskilegri nįkvęmni. Önnur ašferš var lķka reynd, ž.e. aš męla į ljósmyndum hve miklu munaši į stöšu Venusar į sólkringlunni séš frį mismunandi athugunarstöšum. En žegar stašan skyldi męld, komust menn aš raun um aš rönd sólar var ekki skżrt mörkuš į myndunum, og dró žaš śr nįkvęmninni. Meš vandašri śrvinnslu žvergöngumęlinga fékkst žó sólarfjarlęgšin 148,8 milljón km, sem er ašeins 0,5% frį réttri tölu. En ašrar ašferšir, jafngóšar eša betri, til aš finna žessa fjarlęgš, voru žį komnar til sögunnar, og žetta var ķ sķšasta sinn sem žverganga Venusar var notuš ķ žeim tilgangi.

Myndin til vinstri sżnir "dropann" sem Venus viršist draga į eftir sér žegar hśn fer inn fyrir sólröndina. Myndin er snišin eftir teikningu sem gerš var viš žvergönguna 1874. Žrįtt fyrir miklar umręšur hafa menn ekki oršiš į eitt sįttir um skżringuna, en hśn er aš lķkindum margžętt og tengist ferli ljóss  ķ lofthjśpi jaršar, sjónauka, myndavél og mannsauganu. Lofthjśpur Venusar kemur žar ekki viš sögu. 

Nokkrar af žeim ljósmyndum sem teknar voru af sķšustu žvergöngu Venusar, įriš 1882, hafa varšveist. Ein žeirra er sżnd hér. Hśn var tekin ķ einum af įtta leišöngrum stjörnustöšvarinnar ķ Washington (U.S. Naval Observatory), en enginn veit meš vissu hvar  hśn var tekin. Žessi gamla mynd er į glerplötu og flestir smęrri blettanna sem sjįst į myndinni eru filmugallar eša óhreinindi. Einnig sjįst lķnur sem notašar voru til višmišunar ķ sjónaukanum. Nokkrar myndir sem teknar voru viš sama tękifęri ķ Lick stjörnustöšinni į Hamiltonfjalli ķ Kalifornķu hafa veriš settar saman ķ hreyfimynd sem sjį mį hér.   

Į 20. öld varš engin žverganga, en į žeirri öld sem nś er aš lķša verša tvęr: įrin 2004 og 2012. Bįšar munu sjįst frį Ķslandi ef vešur leyfir. Sś fyrri veršur hin fyrsta sem sést ķ allri Evrópu frį byrjun til enda. Sś seinni veršur sérkennileg hérlendis aš žvķ leyti aš hśn hefst aš kvöldi dags įšur en sól sest, og lżkur nęsta dag eftir aš sól kemur upp. Bįšar verša ķ jśnķmįnuši og munar litlu į dagsetningunum (8. jśnķ og 5.-6. jśnķ). Skżringin er sś, aš 8 umferšartķmar jaršar um sólu (8 įr) eru nęstum žvķ jafnlangur tķmi og 13 umferšartķmar Venusar. Žess vegna lętur nęrri aš Venus sé į sama staš į himni į sama mįnašardegi eftir įtta įr. Žetta er jafnframt skżringin į žvķ aš žvergöngur geta oršiš meš įtta įra millibili. Samsvörunin er ekki svo nįkvęm aš menn geti séš žrišju žvergönguna eftir önnur įtta įr. En eftir 243 įr veršur ennžį nįkvęmari endurtekning ķ göngu Venusar. Žvergangan 2004 er žvķ eins konar endurtekning į žvergöngunni sem varš įriš 1761, og žvergangan 2012 endurspeglar žvergönguna 1769. Allar voru žęr ķ byrjun jśnķmįnašar. En hvaš mį žį segja um žvergöngurnar 1874 og 1882?  Žęr voru bįšar ķ byrjun desember og samsvörušu žvergöngunum 1631 og 1639 (243 įrum fyrr) sem lķka voru ķ byrjun desember. Skżringin į tķmasetningunum er sś, aš jśnķžvergöngur verša žegar Venus gengur gegnum brautarflöt jaršar frį noršri til sušurs, en desemberžvergöngur verša žegar Venus gengur gegnum flötinn frį sušri til noršurs. Žetta gerist į andstęšum stöšum séš frį sól, og munar žvķ hįlfu įri į dagsetningunum. Tķminn frį sķšustu žvergöngu (1882) til žvergöngunnar nś (2004) er 121½ įr, en tķminn frį nęstu žvergöngu (2012) til žeirrar žarnęstu veršur 105½ įr. Löngu bištķmarnir skiptast reglubundiš į, svo aš bišin milli žvergangna er fyrst 8 įr, svo 105½ įr, žarnęst 8 įr, sķšan 121½ įr o.s.frv. Ef žessir fjórir bištķmar eru lagšir saman veršur summan 243 įr, ž.e.  endurtekningartķminn sem fyrr var nefndur.

Myndirnar hér aš ofan sżna hvernig Venus ętti aš lķta śt ķ žvergöngunni 2004 séš frį Reykjavķk. Žašan séš hefst žvergangan kl. 05:19 og henni lżkur kl. 11:23. Myndin til vinstri sżnir Venus rétt eftir aš hśn er komin inn fyrir sólröndina (kl. 05:39), og myndin til hęgri sżnir stöšuna žegar žvergangan er hįlfnuš, kl. 08:22. Myndirnar snśa eins og venjulegar ljósmyndir žannig aš brśnirnar fylgja lóšlķnu į annan veginn en sjóndeildarhring į hinn veginn. Sólin er ķ lįgt ķ noršaustri žegar žvergangan hefst en er komin hįtt ķ sušaustur žegar henni lżkur. Tķmarnir eru mjög svipašir fyrir alla staši į Ķslandi og munar hvergi meira en broti śr mķnśtu. Žegar horft er į myndirnar er rétt aš hafa ķ huga aš Venus er įlķka stór og jöršin. Stęršarmunur Venusar og sólar er žó mun meiri en myndin gefur til kynna žvķ aš Venus ķ žessari stöšu er miklu nęr okkur en sólin. Til aš spanna žvermįl sólar žyrfti meira en hundraš hnetti į borš viš Venus.

Ef vešur skyldi hamla athugunum frį Ķslandi, geta įhugamenn vęntanlega fylgst meš žvergöngunni į Veraldarvefnum. Stjörnustöš Evrópulanda į sušurhveli (ESO) hefur sett upp vefsķšu ķ žessum tilgangi. Veffangiš er http://www.vt-2004.org/central/. Rétt er aš minna fólk į aš horfa ekki ķ sólina įn žess aš augun séu varin meš mjög dökku gleri (t.d. rafsušugleri) eša dökkri filmu (svarthvķt ljósmyndafilma er öruggari en litfilma). Gleriš eša filman eru nęgilega dökk ef hęgt er aš horfa įn žess aš finna fyrir ofbirtu, lķkt og horft vęri į tungliš. Erfitt gęti reynst aš greina Venus įn sjónauka, en lķtill handsjónauki nęgir. Öruggast er aš lįta sólarljósiš falla gegnum sjónaukann  į hvķtt spjald og skarpstilla sjónaukann uns myndin į spjaldinu veršur skżr. Ef menn vilja reyna horfa beint į sólina meš handsjónauka og deyfa ljósiš meš gleri eša filmu, veršur aš gęta żtrustu varśšar og festa gleriš eša filmuna sólarmegin į sjónaukann en ekki žeim megin  sem augaš er. Til eru sérstakar ljóssķur sem ętlašar eru til slķkra nota. 

 

Ž.S. 22. maķ 2004. Sķšast breytt 9. okt. 2004.

Almanak Hįskólans