Ofurmįninn enn į nż

Ķ marsmįnuši įriš 2011 komst svonefndur "ofurmįni" ķ fréttirnar og var fjallaš um žann fréttaflutning į vefsetri almanaksins (sjį hér). Ķ nóvember  2016 var žetta fyrirbęri aftur į dagskrį, en žį gekk tungl óvenju nįlęgt jöršu. Fjarlęgš tungls getur mest oršiš 406720 km en minnst 356350 km. Fjarlęgš žess 14. nóvember 2016 komst nišur ķ 356509 km og hafši ekki veriš minni sķšan ķ janśar 1948. Žessu var slegiš upp sem stórfrétt, bęši hérlendis og erlendis, og lįtiš aš žvķ liggja aš tungliš myndi sżnast sérlega stórt og bjart į himninum. Lķklegt er aš einhverjir hafi oršiš fyrir vonbrigšum žegar žeir sįu tungliš žetta kvöld og žaš reyndist ekki eins stórfenglegt og nafniš ofurmįni hafši gefiš til kynna. En vissulega var tungliš stęrra en venjulega. Mešfylgjandi mynd sem fengin er af vefsķšu tķmaritsins Sky & Telescope į aš sżna muninn į sżndarstęrš tungls viš jaršnįnd og jaršfirš.(Munurinn viršist örlķtiš żktur į myndinni, 18% ķ staš 14%)

 

En hvaš er žį ofurmįni? Į Stjörnufręšivefnum, sem oftast var vitnaš til ķ fréttum hérlendis,  var žetta oršaš svo:

"Žegar fullt tungl ber upp į sama tķma og tungliš er viš jaršnįnd, žegar žaš er innan viš 90% af minnstu fjarlęgš frį Jöršinni, er fullt tungl stęrst. Į fręšimįli kallast žetta „okstaša viš jaršnįnd“ en žaš er ekkert sérstaklega žjįlt svo ķ daglegu tali hefur veriš talaš um „ofurmįna“. Sé žessi skilgreining notuš žarf tungliš aš vera ķ innan viš 367.607 km til aš teljast „ofurmįni“.  Įr hvert verša žvķ žrķr til fjórir eša fleiri „ofurmįnar“ af 12-13 mögulegum fullum tunglum. Ķ įr eru fullu tunglin ķ september, október, nóvember og desember "ofurmįnar“. (Tilvitnun lżkur.)

Fyrsta setningin er rökleysa, en žaš var hśn lķka frį hendi stjörnuspekingsins Richard Nolle sem fann upp hugtakiš "ofurmįni" įriš 1979. Žaš gefur auga leiš aš tungliš getur aldrei veriš innan viš minnstu fjarlęgš frį jöršinni, hvaš žį innan viš 90% af minnstu fjarlęgš. En Nolle skżrir žetta meš dęmi į vefsķšu sinni (sjį hér). Ef mesta fjarlęgš tungls er 406655 km, segir Nolle, og minnsta fjarlęgš 356577 km, er mismunurinn 50078 km. 90% af žeirri tölu er  45070. Žį kallar Nolle žaš ofurmįna ef fjarlęgšin viš fullt eša nżtt tungl er minni en 406655 - 45070 =  361585 km. Upphaflega sagšist Nolle miša viš mestu og minnstu fjarlęgš ķ hverri umferš tungls, en sķšar breytti hann til og notaši mestu og minnstu fjarlęgš yfir lengri tķmabil. Viš žaš breytist višmišunargildi ofurmįnans. Flestir hefšu tališ ešlilegra aš miša viš įkvešna kķlómetratölu og žar meš fasta tunglstęrš. Hvers vegna Nolle fór ekki žį leiš er óljóst.

Ķ textanum į Stjörnufręšivefnum er gert rįš fyrir aš fullt tungl sé nokkurn veginn andspęnis sól į himninum. "Fullt tungl rķs alltaf į sama tķma og sólin sest", segir žar. Ef litiš er ķ Almanak Hįskólans sést aš žetta stenst ekki. Umręddan dag, 14. nóvember 2016, settist sól ķ Reykjavķk kl. 16:30, en tungliš kom ekki upp fyrr en kl. 17:21. Žaš skiptir verulegu mįli varšandi birtu tungls hvort žaš er beint andspęnis sólu eša ekki, eins og nś veršur śtskżrt.

Tungl telst fullt žegar žaš er 180° frį sól ķ sólbaugslengd. Žótt ekki muni miklu, er žetta yfirleitt ekki sś stund žegar tungliš er nęst žvķ aš vera beint į móti sólu. Er žaš vegna žess aš braut tunglsins hallast mišaš viš braut jaršar um sólu. Ef svo vill til aš fullt tungl er beint andspęnis sólu veršur tunglmyrkvi, žvķ aš skuggi jaršarinnar fellur žį į tungliš. Ķ fljótu bragši mętti ętla aš fullt tungl vęri žeim mun bjartara sem žaš sżnist stęrra į himninum. Ef svo vęri, hefši tungliš 14. nóvember 2016 veriš žaš bjartasta sķšan 1948. Svo var žó ekki. Fullt tungl hefur oftsinnis veriš bjartara į žessu 68 įra tķmabili. Bjartast var žaš hinn 19. desember 1964 samkvęmt śtreikningum belgķska reiknimeistarans Jeans Meeusar sem hann birti ķ bók sinni "More Mathematical Astronomical Morsels" (2002). Įstęšan er sś aš endurskin frį tunglinu er hįš stefnunni til sólar og er langsterkast beint ķ įtt til sólarinnar. Žetta veršur įberandi ef borin er saman birta tungls žegar žaš er hįlft og birta tungls ķ fyllingu. Birtan frį hįlfu tungli er ašeins 8% af birtunni frį fullu tungli, ekki 50%. Tungliš er hvaš bjartast rétt fyrir og eftir tunglmyrkva, žegar žaš er nęst žvķ aš vera gegnt sólu. Hinn 19. desember 1964 var einmitt almyrkvi į tungli og tungliš žvķ sérlega bjart rétt fyrir og eftir myrkvann.

Fjarlęgš tungls reiknast venjulega frį jaršarmišju. Séš frį yfirborši jaršar getur fjarlęgšin veriš minni, og fer žaš eftir žvķ hve tungliš er hįtt į lofti.. Ef žaš er nįlęgt hvirfildepli styttist fjarlęgšin sem svarar geisla jaršar, um 6400 kķlómetra. Viš žaš stękkar sżndaržvermįl tungls um tęp 2%. Žaš gerist aldrei į Ķslandi, en er algengt ķ löndum sem eru nęr mišbaug jaršar. Skżringarmyndin hér fyrir nešan er fengin śr tķmaritinu Sky & Telescope. Athuga ber aš stęršarhlutföll ķ myndinni eru ekki rétt. Tungliš ętti aš vera minna į myndinni, mišaš viš jörš, og fjarlęgš žess miklu meiri.


Ž.S. 23. nóvember 2016  

Almanak Hįskólans